समानुपातिक प्रतिनिधित्व

समानुपातिक प्रतिनिधित्व

जातीय, वर्गीय, लैङ्किक, भौगोलिक, जनसंख्याको अनुपातका आधारमा प्रतिनिधित्वको अधिकार स्थापित हुनु नै समानुपातिक प्रतिनिधित्व (Proportional Representation) हो । सामान्यतया: विश्वमा निर्वाचनको माध्यमबाट दुई किसिमका प्रतिनिधित्व प्रणाली प्रचलनमा छन्– 

(क) पहिलो निर्वाचित हुने प्रणाली 

(ख) समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणाली

समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणाली : 

समावेशी लोकतन्त्र अवलम्बन गर्नका लागि सामाजिक संरचनाको आधारमा राजनैतिक संरचना तर्जुमा गर्न सबै वर्ग, जाति, भाषाभाषि,लिङ्ग आदि विविधता व्यवस्थापन गर्न यस्तो पद्धति अनुसरण गर्ने गरिन्छ । दक्षिण अफ्रिका, नाइजेरिया, नेपाल यसका उदाहरण हुन् ।

यस पद्धतिमा देशलाई एउटै निर्वाचन क्षेत्र मानी देशभरिबाट राजनीतिक दलले प्राप्त गरेको मतको अनुपातमा सदस्य संख्या निर्वाचित हुन्छन् । यसरी निर्वाचन हुनु अघि उम्मेदवारहरूको सूची समावेशी आधारमा तयार गरी राजनीतिक दलहरूले निवार्चन आयोगमा बुझाउँछन । यसै सूचीबाट आफ्नो भागमा परेको संख्याको आधारमा प्रतिनिधिहरुको घोषणा दलहरूले गर्नुपर्छ । यसो गर्दा समावेशिताको आधारमा चयन गर्नुपर्छ । राजनीतिक दलहरूले प्राप्त गरको मत अनुसार सीट विभाजन गर्दा केही मत शेषको रूपमा रहन्छन । त्यसबाट साना दलले सीट प्राप्त गर्न सक्ने अवस्था आउँछ । यसरी निर्वािचत हुँदा निर्वाचन आयोगमा बुझाएको सूची भित्रका व्यक्तिलाई मात्र चयन गर्न पाइन्छ ।

उपरोक्त प्रक्रिया बन्द सूची प्रणालीको हो । खुल्ला सूची प्रणालीमा चाहिँ राजनीतिक दलले आफूले तयार गरेको सूचीका सबै मानिसको नाम प्राथमिकताक्रम अनुसार सार्वजनिक गर्नु पर्छ । आफूले पाएको मत अनुसार प्राथमिकताको सूचीमा रहेका व्यक्ति निर्वाचित हुन्छन् ।

समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणालीका सकारात्मक पक्षहरू

- जातीय, भाषिक, लैङ्गिक, वर्गीय आधारमा मुलुकको व्यवस्थापिका र स्थानीय निकायमा प्रतिनिधित्व भई विविधताको व्यवस्थापन (Diversity management) हुन्छ ।

-  यसले समावेशीकरणको प्रक्रियालाई मूर्तरूप दिन्छ ।

- द्वन्द्व व्यवस्थापन गर्न सजिलो हुन्छ ।

- सिमान्तिकृत वर्गको समेत प्रतिनिधित्व हुन्छ ।

- सबैका विचारहरूले राज्य व्यवस्थाका माथिल्ला तहसम्म स्थान पाउँछन् ।

- निर्वाचित प्रतिनिधि निर्वाचन क्षेत्र केन्द्रित नभई देशकै प्रतिनिधि हुन्छन् ।

- चुनाव जित्न गरिने अनियमितता, धाँधली र पैसा खर्च गर्ने प्रवृत्ति निरुत्साहित हुन्छ ।

- व्यक्तिभन्दा राजनीतिक दलको विचार र कामलाई मतदाताले चयन गर्दछन् ।

समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणालीका कमजोर पक्षहरू

- राजनीतिक नेतृत्व शक्तिशाली र लोकप्रिय व्यक्ति पछि पर्ने हुनसक्छ ।

- धेरै दलको प्रतिनिधित्वले Hung Parliament को अवस्था सिर्जना हुन्छ ।

- सरकार बनाउने ढाल्ने खेल चलिरहन्छ, सरकार अस्थीर हुन्छ ।

- जातीय, साप्रदायिक र क्षेत्रीय दलको उदय र प्रभाव ज्यादा रहन्छ ।

- राष्ट्रियस्तरका दलहरू कमजोर बन्न सक्छन् ।

- धेरै राजनीतिक दलको उपस्थितिले संसदीय÷स्थानीय निकायको खर्च बढ्न जान्छ ।

- Elected भन्दा पनि Nominated पद्धति हावी हुन्छ ।